Віталь Рыжкоў. Мама, адстань ад мяне, я яшчэ пажыву хістаннямі

«Рыжков — пишет»

Калі я паступіў ва ўніверсітэт, сабралі ўсіх пяршакоў і, як зазвычай, спыталі, хто што ўмее. Хтосьці танчыць, спявае, газету малюе. Калі мяне спыталі, што ўмею, я адказаў, што пішу. Дзяўчына паціснула плячыма і ў спісе напісала: «Рыжков — пишет». Праз два тыдні прыходзіць хлопец са старэйшых курсаў і кажа: «Я — капітан каманды КВН, у нас сцэнарыст выпусціўся з універа, а ты пішаш, давай ты будзеш нам пісаць?». Я кажу: «Ды я нічога смешнага ў жыцці не пісаў». — «Ты мусіш хаця б паспрабаваць». 

КВН і палітычныя жарты

І я паспрабаваў. У гульню ўжо на першым курсе прасачылася ажно тры маіх палітычных жарты. Самы нявінны з іх быў — пародыя на «Slim Shady» Eminema з афіцыйным гімнам, зачытаным па рэпу: «Гімн Беларусі — Please, stand up, Please, stand up, Please, stand up». Яшчэ быў такі жарт: выходзіць хлопчык з белай паперай А3, нібы з перадачы «Жди меня», і кажа: «Дзесяць год таму наш тата сышоў на працу і не вярнуўся. І мы з мамай яго так жджом, так жджом», пераварочваецца папера, і там, зразумела чый, партрэт, набыты ў бліжэйшым «Белсаюздруку». А на салодкае быў напраўду чорны жарт на дзесяцігоддзе прэзідэнцтва Аляксандра Рыгоравіча, сугучны з вядомым анекдотам пра некралог на першай старонцы галоўнай газеты. Рэакцыя была такая: у поўнай цішыні чалавек пяць з разуменнем пляскаюць, відаць, акту смелай дурасці, а прарэктар па ідэалагічнай працы нахіляецца да дэкана і праз увесь шэраг калегаў круціць пальцам ля скроні. 

«Вось і адвучыліся»

Паколькі адказны за гэта быў я, то вырашыў, што віну трэба браць на сябе аднаго. Вечарам каля дома сустрэла мяне ўся каманда, капітан сказаў: «Ніфіга, на сцэне былі ўсе, адказваем усе». Дарэчы, непадалёк ад універа месціцца КДБ, а сам будынак універа — гэта НКВД за савецкім часам. 

На наступны дзень прыходзім на лекцыі, заходзіць намесніца дэкана і выклікае на кілім у дэканат замест наступнай пары. У нас лёгкая гістэрыка, сябра сядзіць і напявае нешта накшталт: «Вось і адвучыліся». Перад дэканатам выходзім усім складам папаліць, студэнты з іншых факультэтаў падыходзяць, маўляў, прыемна было з вамі паліць. 

Прыходзім у дэканат — там прарэктар і дэкан. Яны пачынаюць неяк здалёк, маўляў, вы напэўна дзеці апазіцыянераў, вам у вушы наклалі — так доўга, нудна. А па радыё тым часам нейкая музычка гучыць — бачу адным вокам, што нехта з нашых прытанцоўвае. І тут дэкан прамаўляе такую фразу: «Ну выключаць, канешне, вас пакуль ніхто не будзе». 

Але з гэтага часу ўсе наступныя сцэнары ўсіх каманд узгадняліся.  

«Вы яго не бярыце, ён жа дыверсант!»

Дырэктарка студгарадка мяне пасля яшчэ брала на афіцыйныя ўніверсітэцкія канцэрты ў якасці вядоўцы. І прарэктар па ідэалагічнай працы ёй казаў:«Вы яго не бярыце, ён жа дыверсант! Падчас нейкага важнага мерапрыемства крыкне са сцэны нешта нехарошае!». 

Паэт-пажарны — гэта прыўкрасна

У самым дзяцінстве я хацеў быць пажарным. Нас у дзіцячым садку адвялі на пажарную станцыю. Страшна ўразіла тое, як яны апранаюцца ва ўсю амуніцыю за 11 секунд. Потым калі шукаў працу ў Менску, пайшоў у МНС. Там шукалі камп’ютаршчыка. Выйшаў такі добры дзядзечка і кажа: «На камп’ютаршчыка мы цябе не возьмем: не можам, бо не па тваёй адукацыі. Але нам патрэбны чалавек у абслугоўванне пажарных машын». І ён такі, давай, мы цябе бярэм, што не ведаеш, навучым, форму выдадзім, будзеш служыць. А мне неяк не хацелася быць аўтамеханікам. А магло ўсё скласціся. Паэт-пажарны — гэта прыўкрасна.

На графаманію трэба перахварэць

У 13 год я захацеў стаць паэтам і шмат для гэтага рабіў. Пачаў тонамі пісаць макулатуру. На графаманію проста трэба перахварэць (паўтару ўслед за Цвятаевай). У мяне быў асобны сшытачак, у які запісваў тэмы для наступных вершаў. Вершаў з 300 так назбіралася, ну як вершы — там такая хрэнь рэальная. Снег ішоў — а я пра гэта пісаў. Добра, што тады ж іх і выкінуў.

Навука думаць

Неяк прывалок з працы маці старую механічную друкарскую машынку «Ятрань» і тры месяцы фігачыў нейкія апавяданні. А на ёй жа так проста не выдаліш няўдалы радок. Атрымалася такая сабе навука: думаць над тым, што пішаш. І ўяўляў сябе пісьменнікам  — а пісьменнік працуе за нейкім апаратам. 

Бацькам не паказваў увогуле нічога. Яны аднойчы палезлі ў мой стол, адшукалі паперчыну з набраным тэкстам. Там была нейкая пародыя на штосьці з ненарматыўнай лексікай — атрымаў я тады вельмі непрыемную размову.

Даволі хутка мы зразумелі, што самі чытаем трэш

У падлеткавым узросце было трошкі небяспечна, таму і звабна слухаць рэп. Тады ўсе дзяліліся на металістаў, гранджоў, рэпераў… А тых, хто слухаў эстрадную музыку, чамусьці называлі гопнікамі, відаць не разабраўшыся :) Мы адразу ў 13 і вырашылі скалаціць рэп-гурт. Чатыры хлопцы са двара пачалі пісаць на нейкія пякельныя тэмы. Нават сорамна нешта згадаць, нейкія маралізатарскія тэксты пра тое, як шукаць свой шлях да Бога і што трэба асцярожна абыходзіцца з вуліцай. У аднаго сябра быў камп’ютар, на ім складалі нейкія сэмплы ў фанаграмы, у навушнік нешта зачытвалі. Але даволі хутка мы зразумелі, што самі чытаем трэш.  

У мяне тры сотні вершаў, што з імі не так?

Неяк у школе думаў, чаму ў мяне не атрымліваюцца вершы? У мяне ж было тры сотні вершаў — што з імі не так? Потым так неяк «Тынь!», такая лямпачка. А каго я ведаю з крутых рускамоўных пісьменнікаў Беларусі, якія мяне б уражвалі? Згадаў на той момант аднаго, але ён быў, хутчэй, выключэннем. Усе крутыя пісьменнікі, якія пішуць па-руску — рускія! А ўсе крутыя пісьменнікі, якія пішуць па-беларуску — беларусы. Справа ў мове!  

А я ўвогуле з такой апалітычнай сям’і і, так атрымалася, што на беларускую мову перайшоў яшчэ да таго, як хораша даведаўся, хто такі Пазьняк. І тут яшчэ падаспела такая музыка тыпу N.R.M. Так я і пачаў пісаць па-беларуску, — спачатку, безумоўна, жудасна было, шмат трасянкі, але я ўпершыню адчуў, як тэкст задыхаў для мяне самога. 

Не хацеў, каб бачылі, што я аблажаюся 

У 2005 годзе мяне ўгаварылі выступіць у Магілёве на фестывалі для пачынаючых паэтаў «Пластылінавы бусел». Я тады вучыўся на другім курсе свайго прыўкраснага тэхнічнага ўніверсітэта. Канешне, 90% паэтаў чыталі па-руску. Я выступіў і перамог. Думаю, што беларуская мова сыграла не апошнюю ролю. Гэта было першае ў маім жыцці публічнае выступленне. Памятаю, забараніў усім сваім знаёмым, хто ведаў, што я там буду выступаць, прыходзіць. Не хацеў, каб бачылі, як я аблажаюся.

«Ох, Вам будзе цяжка па жыцці!»

Я быў вельмі ціхім нясмелым дзіцёнкам са сваімі траўмамі дзяцінства. Мяне трошкі падгнабілі ў школе: казалі, што мяне выратуе толькі хірургія, што патрэбна збіраць грошы на пластычныя аперацыі, што ў мяне вялізарныя нос, вушы… Мне давялося змірыцца са сваімі комплексамі, а яны потым і зрабілі добрую справу. 

Адначасова я рос катэгарычным хлопчыкам, які ўсё дзеліць на чорнае і белае. Праз што мая настаўніца мне неяк сказала: «Ох, Вам будзе цяжка па жыцці!». У мяне такая рыса прысутнічае, як і ў майго бацькі, маўляў, ах, не так, як я хачу — значыць увогуле ніяк! 

Пазней ужо неяк адзін старэйшы паэт параіў мне ніколі не пісаць верлібраў. А я падумаў: «А хто ты такі?» і працягваў пісаць.

Хам, нігіліст, а сапраўднага хараства гэтага альбомнага верша не зразумеў

На алімпіядзе па рускай мове і літаратуры мне трэба было напісаць водгук на адзін верш Лермантава. А ў мяне вельмі складаныя стасункі з ім як з паэтам. І трапіўся яшчэ такі верш, які быў альбомны, і я пра гэта ведаў, банальшчына, скажам шчыра, нават на час стварэння. Настаўніца рускай мовы потым расказвала, што ў журы вельмі абураліся маім эсэ, маўляў, хам, нігіліст, а сапраўднага хараства гэтага альбомнага верша не зразумеў. Зрэшты, яно так і можа быць. 

Хімію 7 разоў пераздаваў

У школе не вельмі любіў фізіку, хімію. Думаў абіраць філфак, але потым — ай ну, які філфак, я ж пацан! У выніку паступіў у тэхнічны ўніверсітэт. На ЦТ па фізіцы, нейкім дзіўным чынам выбіў сабе 5 балаў з дзесяці, у крыжыкі-нолікі гуляючы. Праўда, ва ўніверсітэце хімію ў першым семестры пераздаваў 7 разоў — на канікулах.

Агулам за ўвесь час навучання ў мяне, падаецца, не было ніводнай сесіі, калі я выходзіў без пераздачы. Я думаю, што краіне зрабіў вялікую ласку, што не працую па атрыманай спецыяльнасці, бо я вельмі кепскі інжынер.

Трактар «Беларус» і паэзія 

У мяне ёсць тэорыя, што лёс беларускай паэзіі і трактара «Беларус» шмат у чым супадае. Трактар МТЗ-80 у 74 годзе мадэрнізавалі з МТЗ-50, зрабілі мадэльны шэраг, а ў 91 годзе проста перайменавалі ў «Беларус». Уся аснова цягача засталася за 40 год нязменнай. І, на дадзены момант, неканкурэнтназдольнай. З беларускай паэзіяй тое самае: яе перайменавалі, яна перастала быць савецкай — стала беларускай. Але як і пра што рыфмавалі ў 74 годзе, так і рыфмуюць. 

Вартаваў АМКАДОРаўскія пагрузчыкі

Усе працы пачаліся з 11 класа. Калі мы здалі ўступныя іспыты, пайшлі з сябрамі на катэджныя будоўлі. Потым пачаліся HTMLскія падпрацоўкі. Адзін час працаваў вартаўніком, вартаваў АМКАДОРаўскія пагрузчыкі. Яшчэ працаваў сістэмным адміністратарам на аўтасэрвісе. Увогуле, усе мае працы з’явіліся праз тое, што мае знаёмыя-сябры ведалі, што я пішу, дапамагалі мне з пошукам. І неяк усё ў жыцці падцягваецца менавіта праз літаратуру. Менавіта яна — такая адзіная верная жанчына, хаця трэба сказаць, што я пагана з ёй абыходжуся, рэдка тэлефаную.

Пачуцці, спатканні, рэальна, усё нерэальна, я прысніў каханне

Рэп — гэта такі незавершаны гештальт. Я пару год таму нават выходзіў на разагрэве ў кагосьці пачытаць некалькі трэкаў. Рэп — сінкрэтычны жанр: і не музыка, і не паэзія. І неяк пакуль трохі няўтульна ў ім. Але я ўсё адно нешта хачу зрабіць, вось рыхтую невялікі альбом. Проста пасля выхаду кнігі мне захацелася ўзяць адпачынак, папісаць нешта, але не паэзію. 

Яшчэ трохі складана з беларускамоўным рэпам, бо незразумела, пра што чытаць: апынаешся альбо нейкім змагаром, альбо хлопчыкам з філфаку, які пачынае чытаць пра нейкія «пачуцці, спатканні, рэальна, усё нерэальна, я прысніў каханне».

Я вось хачу ў сваіх трэках выкарыстоўваць сэмплы з музыкі Данчыка, «Троіцы», каб быў адсыл да беларускага матэрыялу. Не разумею, дарэчы, чаму беларускія рэперы гэтага раней не рабілі. Можна ж такія прывітанні рабіць тым, хто вырас на пэўнай музыцы. 

«Володя, набери изолятор, закажи одиночную»

Неяк выклікалі на допыт па справе з адным выданнем. Прасядзеў чатыры гадзіны, круцілі яны мяне, пагражалі двума гадамі. Увогуле, нічога не змянілася з савецкіх часоў: як у Салжаніцына напісана, так і тут. Тэлефануюць і кажуць: «Прыходзьце заўтра». І ты пачынаеш з усімі раіцца, а яны за табой назіраюць. І гэта, дарэчы, была мая памылка. 

Там была асноўная маральная задача выстаяць і не пайсці на іх умовы. Вельмі шмат блефу і, так, страшнавата было, асабліва, калі ўтраіх калупалі. Але з самага пачатку было забаўна, тыпу: «Володя, набери изолятор, закажи одиночную». Палова мозгу: «ааа, страшна-страшна», а другой паловай разумееш, што лухта, бо чытаў пра гэта. Мяне ў выніку больш не чапалі, справа развалілася, капітана, які яе вёў, кажуць, звольнілі. 

Беларуская хвароба: я ведаю, як вам жыць, я ведаю, як апазіцыі дзейнічаць

Няма ўніверсальнай формулы паводзін у жыцці. Вось рабі так і так — і ў цябе будзе шчаслівы шлюб. Рабі так і так — і ў цябе гарантавана будзе вялікі заробак. Кожная стратэгія ў кожнай сферы жыццядзейнасці мае права на існаванне, таму што ніхто не ведае, як дакладна. А хто ведае, дык бойся таго. Гэта такая беларуская хвароба: я ведаю, як вам жыць, я ведаю, як апазіцыі дзейнічаць, я ведаю, як вам пісаць. 

Мі-мі-мішныя вкантакцікавыя вершы

Я бы хацеў, каб чытач падумаў над вершам, што там ёсць акрамя сюжэту, усярэдзіне, чаму я напісаў яго. Так, сюжэт можа быць цікавым, дынамічным, верш можна будзе дачытаць да канца. Але само паэтычнае змесціва, яно для самых галоўных маіх чытачоў, тых, хто задасца пытаннем маральна-этычным ці паэтычным. 

Хаця, вядома,  у мяне ёсць цыкл з вершамі пра каханне. Магчыма, яны такія мі-мі-мішныя, вкантакцікавыя. У любым выпадку лепей, каб у гэтых вкантакцікавых суполках разыходзіліся цытаты паэтаў, чым фразы кшталту «Жыццё — гэта дыхаць» на такой карцінцы з вуснамі дзяўчыны каля кавы.

Падколы літаратараў

З Хадановічам цікава зайсці у абменнік — у яго верш проста ёсць такі — і, пакуль Андрэй стаіць у чарзе, можна спытаць, па чым мяняюць на верасень люты. Андрэя Адамовіча падколваюць вершам «Але неістотна гэта. Але. Але. Але неістотна». А мяне апошнім часам часцей падколваць цытатай з інтэрв'ю пра тое, што саджаць дзяўчатак на каленкі — гэта гадка. Проста гэта было вынесена ў загаловак аднаго інтэрв’ю. Ну што — прымушае прачытаць інтэрв'ю цалкам, каб знайсці, дзе ж я там прызнаўся ў сваёй нетрадыцыйнай арыентацыі. 

Адчуваеш, што ты нешта такое патрэбнае сказаў

Аднойчы даслалі карцінку, дзе на сцяне было графіці «мама, адстань ад мяне, я яшчэ пажыву хістаннямі». Не ведаю, хто гэта, дзе гэта, але вялізарны рэспект мастачцы. Вельмі прыемна яшчэ таму, што, паколькі цытата не дакладная, значыць яна напісала яе па памяці альбо, з чыіх-небудзь словаў. Арыгінал гучыць так: 

Адчуваеш, што ты нешта такое патрэбнае сказаў, што чамусьці хтосьці іншы не сказаў. І гэта ажно так спатрэбілася, што яно пайшло і зажыло сваім жыццём. Гэта вялікі камплімент таму, што робіш. Гэта запальвае вочы і дазваляе лепей думаць пра сябе як пра паэта, чым думаеш звычайна. Трэба, карацей, часцей гэта згадваць. :)

Акадэмічная трасянка

Часам люблю паразмаўляць на акадэмічнай трасянцы. Гэта такая трасянка, на якой можна размаўляць па дасягненні 21 года. :) Нельга на ёй гутарыць, калі табе шчэ не споўніся 21 год, альбо калі ты ўжо мэтр. А мы (маладыя літаратары) очань любім раз-пораз наўмысна ўжыць якое-небудзь трасяначнае слаўцо.  

Літаратурная папса

Папулярнасць — такая складаная штука. Вось, як Хадановіч разважае, ёсць дроб: лічнік — гэта ты сам, як пісьменнік, а назоўнік — твая аўдыторыя. І, атрымліваецца, чым болей назоўнік, тым меней лічба на выхадзе, папса карацей. І хацеў бы хто-небудзь такой папулярнасці? 

Двудушнасць беларусаў

Нашае грамадства я ўслед за Гарэцкім ахарактарызую як грамадства, што мае дзве душы, часам — двудушнасць. 

Не вельмі люблю аўтаспын і перажываю за людзей, якія так ездзяць

Што да вандровак, мне падабаецца проста куды-небудзь ехаць, сам працэс. Асабліва калі ўлегцы. Пажадана не вельмі доўга і ў добрай кампаніі. Падабаецца выйсці ў тамбур папаліць, замовіць гарбаты. Сам па сабе амаль не падарожнічаю, езджу толькі па выступах. Не вельмі люблю аўтаспын і перажываю за людзей, якія так ездзяць. Пры гэтым я двойчы ездзіў спынам. Не разумею кайфа, карацей.

Мусіш штодзень качаць руку, падымаць нейкае жалеззе

Вось, напрыклад, працуеш ты на нейкай механічнай працы, перакладаеш сыркі на канвееры. А пасля прыходзіш дадому і думаеш: як верш напісаць. У пэўным сэнсе практыкі няма, літаратура робіцца саматужнай, гэта непрафесійная літаратура. Калі ты хочаш мець добры ўдар справа, мусіш штодзень качаць рукі, падымаць нейкае жалеззе, а не раз на месяц браць гантэльку. 

Было б класна, калі б было магчымым, каб, напрыклад, уяўны Антон Сталяроў напісаў добры раман, працуючы кантралёрам, выдаў яго, атрымаў ганарар і ўжо мог бы разлічваць, каб на гэтыя грошы год-два пісаць наступны раман і не працаваць кантралёрам.