Ці магчымая фэміністычная рэвалюцыя ў мове?

Для падрыхтаваных чытачоў і чытачак працяг тэмы пра здаровую эмансыпацыю — толькі ўжо ў мове. А тым, хто яшчэ вагаецца, прапануем задумацца над ўжываньнем назоваў пасадаў, тытулаў і прафэсіяў, якія займаюць жанчыны, а ў некаторых выпадках і мужчыны. СМІ пішуць пра канцлера, жанчыну-канцлера ці канцлерку Мэркель. Хто нам прадае квіткі ў мэтро: касір (калі яна жанчына) ці касірка? Ходзім мы да манікюршчыка ці манікюрца? І ўрэшце рэшт, мужчыну, які займаецца прастытуцыяй, мы назавем прастытуткай ці прастытутарам альбо прастытутам?

Плякат з сэрыі «Жаночае лідзерства», распрацаванай рэклямнай агенцыяй Yanka dy Ulka­

Гэтым пытаньням быў прысьвечаны сэмінар «Мова і пол», які адбыўся 9 лютага з удзелам беларускіх і нямецкіх спэцыялістаў Уладзіслава Іванова і Клаўса Ота Шнэльцэра пры Інстытуце нямецкіх дасьледваньняў. Фэмінізацыя мовы разглядалася ў пэрспэктыве філязофіі мовы, а таксама мовазнаўчай, літаратуразнаўчай і этналягічнай пэрспэктываў.

Дыскурс пра фэмінізацыю мовы актуальны, спрэчны і па-рознаму разьвіты ў той ці іншай мове. Ня кожнае грамадзтва сасьпела да абмеркаваньня рэальнай пазыцыі і ролі жанчыны ў грамадзтве, аналізу сытуацыі, у тым ліку і моўнай.

Але ёсьць прыклады пасьпяховага ўкараненьня фэмінізаваных назоваў прафэсіяў, пасадаў, званьняў. Так у нямецкай мове штодзённым і карэктным зьяўляецца, напрыклад, зварот «Liebe Leserinnen und Leser» (Паважаныя чытачкі і чытачы), а таксама ўжытак фэмінізаваных пасадаў і прафэсій. Спадарыня Мэркель стала першай жанчынай-канцлерам ці канцлеркай. У нямецкамоўнай традыцыі яе адзінагалосна пачалі называць Bundeskanzlerin, прызнаўшы вартай жаночую форму для канцлера.

Так лічыць народ, а шматлікія граматысты сьцьвярджаюць, што галоўным словам у такіх парах як Minister-Ministerin (міністар — міністарка) застаюцца словы мужчынскага роду, жаночыя формы — гэта ў, першую чаргу, модны варыянт і прыхамаць прадстаўнікоў і прадстаўніц фэміністычнай граматыкі.

Ці будзе ў Беларусі калі-небудзь Прэзыдэнтка? 

У роднай беларускай мове сытуацыя адрозная. Па-першае, хоць мова і дзяржаўная, але зараз ня надта ўжывальная на дзяржаўным узроўні, і таму да абмеркаваньня моўных пытаньняў на ўзроўні шырокай грамадзкасьці не даходзіць.

Па-другое, беларуская мова разьвіваецца ў некалькіх розных сваіх формах: клясычны правапіс да фэміністычных зьменаў і вяртаньня да старой традыцыі ў мове больш адкрыты чым сучасны афіцыйны правапіс (наркамаўка). У афіцыйным за прыклад бярэцца расейская мова, у якой тэндэнцыі фэмінізацыі мовы не праяўляліся і не праяўляюцца.

Існуе і трэці аспэкт — чалавечы. Мы, беларускамоўныя беларусы, літаратары, мовазнаўцы і карэктары беларускамоўных выданьняў, самі вырашаем, які варыянт мы абіраем для ўжытку. Напрыклад, прыйшла доктар ці прыйшла доктарка… І гэтым самым вызначаем часьціню ўжытку слова і даем ці не даем яму шанец стаць моўнай нормай. 

Мода альбо традыцыя?

Перад усім, фэмінізм (у тым ліку і лінгвістычны фэмінізм) шматлікія кансэрватары лічаць модай.

У беларускай мове пытаньнямі жаночых асабовых намінацыяў мовазнаўцы заняліся даўно, хаця пра фэмінізм як зьяву ў грамадзтве і мове яны, пэўна, і не здагадваліся. Ужо ў старажытнабеларускай мове прысутнічалі такія пары, як рабін-рабаса і шмухлер-шмухлёрка.

Я. Купала і Я.Станкевіч у 20-х гадах XX cт. прапанавалі свой варыянт фэмінізацыі некаторых званьняў з дапамогай ўтварэньня назоўнікаў накшталт прыметнікаў з суфіксамі -істы, -істая: анархісты-анархістая, фэміністы-фэміністая, драматысты-драматыстая.

Па дасьледваньнях спартовай тэрміналёгіі У.Ц. Піскуна  на прыкладзе спартовых калёнак газэты «Звязда» былі часы, калі ў спорце былі свае жаночыя асабовыя намінацыі: каўзуха, чэмпіёнка/чэмпіянэсса, вясьлярка, спрынтэрка, шахматыстка, коньніца і г.д.

Сучасныя пісьменьнікі і пісьменьніцы Л. Рублеўская, У.Арлоў, В. Іпатава, В. Санько ў сваіх творах таксама экспэрымэнтуюць з мовай і вяртаюцца да вытокаў. У іх творах трапляюцца шматлікія назовы прафэсіяў і тытулаў: міратворыца, апякунка, падзьвіжніца, экскурсаводка і г.д. 

Перадача ажаночаных назваў прафэсіяў, пасадаў і званьняў застаецца ў беларускай мове зьявай непасьлядоўнай. Мова справаводзтва такіх зьменаў пакуль не вітае. А жывая мова, на якой мы гаворым і пішам штодня, здольная і ахвотная да зьменаў. Мова адлюстроўвае сацыяльна-грамадзкія зьмены, новыя рэаліі і стаўленьне да іх.

Хто ведае, можа ў хуткім часе ў нашым штодзённым ўжытку будуць існаваць какеткі побач з какетчыкамі/какетамі ці какетунамі, пакаёўкі побач з пакаёўцамі ці пакаёўшчыкамі, алігархіцы побач з алігархамі, стратэгшы побач з стратэгамі, хіміцы побач з хімікамі.

­