«Каб цябе распярдуха ціскала»: лінгвіст збірае сапраўдныя беларускія абразы

Woodside Park – ціхі паўночны прыгарад Лондана, поўны невялікіх двух-трох павярховых будынкаў. У двух сотнях метраў ад аднайменнай станцыі метро ля акна першага паверху з відам на ціхую алею сядзіць мужчына. Перад ім – вялікі манітор кампутара Apple і дзіўная прылада падлучаная да кампутара. Прылада – гэта сканер, які дазваляе перапраўляць у электронную форму старыя кнігі і часопісы, якіх тысячы ў гэтым будынку.

Імя мужчыны – Уладзіслаў Іваноў. Ён прыязджае ў Англію некалькі разоў у год, каб працаваць у пакоі на другім паверсе – унікальнай беларускай бібліятэцы імя Францыска Скарыны ў Лондане. Уладзіслаў жыве ў Вільні, дзе па-беларуску выкладае ў Еўрапейскім гуманітарным універсітэце гісторыю і паліталогію. Але ягоная цяперашняя жарсць – сацыялінгвістыка.

“Я доўга марыў заняцца лінгвістыкай. І вось нарэшце я атрымаў такую магчымасць”, – кажа Уладзіслаў. У лонданскай бібліятэцы ён вывучае старыя выданні, дапамагае алічбоўваць архіў, а таксама рыхтуе першы беларуска-французскі слоўнік.

Уладзіслаў выбраў не самую простую галіну лінгвістыкі для вывучэння: лаянку беларускай мовы. І мэта ягоная гэткая ж нялёгкая як і справы ў беларускай лінгвістыцы: пераканаць беларусаў – ад паэтаў і выкладчыкаў да звычайных гараджанаў – што цэнзураваць сябе ў штодзённым жыцці не варта. І што разнастайнасць і плюралізм – гэта добра.

Беларускае паўтарамоўе

Каб апісаць стан беларускай мовы, Уладзіслаў выкарыстоўвае навуковы тэрмін – асіметрычны білінгвізм. У Канадзе гэты тэрмін служыць для апісання становішча Квэбеку ў краіне: французскамоўная меншасць валодае двума мовамі, хаця большасць насельніцтва– астатнія дзевяць правінцыяй краіны – карыстаецца толькі адной. Гэтаксама і ў Беларусі – толькі меншасць валодае беларускай мовай.

“У Беларусі існуе натуральнае паўтарамоўе, – тлумачыць Уладзіслаў. – Цяпер тыя, хто карыстаецца беларускай мовай, атрымліваюць веды пра яе праз кнігі і іншыя афіцыйныя крыніцы, а не праз натуральную гаворку”.

“Мова ўжо не функцыянуе так, як функцыянуе, напрыклад, французская ў Францыі. Але словатворчасць працягваецца”.

Усе спецыялісты ў мове

Працягваецца словатворчасць і ў той галіне мовы, якая звычайна не трапляе пад увагу афіцыйных слоўнікаў. Напрыклад, у галіне "брахлівай лексікі" ці папросту лаянцы.

“Праз русіфікацыю распаўсюдзілася ідэя таго, што беларуская мова не мае "брахлівай лексікі", – кажа Уладзіслаў. – Адбылося гэта праз уплыў розных інстытуцый. Напрыклад, інстытутаў вывучэння мовы, ці працаў афіцыйных беларускіх лінгвістаў. Гэтыя людзі сцвярджаюць, што яны з’яўляюцца галоўнымі ў справе вызначэння, як нам размаўляць. Але яны страчваюць кампетэнцыю праз свае стэрэатыпы і каланіяльную логіку. Праз гэта такія інстытуцыі спрабуюць навязваць адну версію мовы, у якой адсутнічае абразлівая лексіка”.

“Калі людзі не ўпэўненыя ў ведах, то яны пачынаюць карыстацца каланіяльнай логікай”, – кажа Уладзіслаў, спасылаючыся найперш на моўную “каланізацыю з боку Расіі”. Паводле яго, цяпер моўны плюралізм сышоў з Беларусі – большасць тэкстаў пішацца афіцыйным правапісам. Болей за тое, моўныя інстытуты пераробліваюць існыя тэксты, напрыклад створаныя ў традыцыі 30-х гадоў ці за мяжой, у афіцыйны правапіс. Што дзіўна, цяпер беларусы цэнзуруюць нават самі сябе.

Цэнзура гэта можа хавацца і за высокімі словамі. Напрыклад, сцверджаннямі, што беларуская мова – “высокамаральная”, пазбаўленая "брахлівай лексікі". Гэтак казаў сярод іншых і палітык Зянон Пазьняк.

“Але як навуковец ты разумееш, што няма больш далікатных ці менш далікатных моваў, - кажа Уладзіслаў. - Навукоўцы кажуць, што нельга сцвярджаць, нібыта нейкія мовы больш моцныя, а нейкія – менш моцныя. Гэта прыклад каланіялізму”.

“Брашыцеся па-беларуску!”

Але як пазбавіцца стэрэатыпаў і разбурыць расейскую калонію ва ўласных мазгах? Рэцэпт Уладзіслава просты: “Брашыцеся па-беларуску!” – заклікае даследчык. Ён аб’ехаў амаль усю Віцебскую вобласць, каб сабраць жывую беларускую лаянку:

“Гэта той пласт мовы, які цяпер імкліва знікае. Але носьбіты гэтага пласту дагэтуль жывуць у вёсках”.

Паводле Уладзіслава, яшчэ нядаўна беларускія абразы крыўдзілі нашмат мацней за расейскі мат. Цяпер беларускія абразы, якія ўжываюцца маладым пакаленнем, можна сустрэць хіба што толькі ў інтэрнэце. Але “інтэрнэт-лаянку” даследчык называе “штучнай”.

“Паслаць на тры літары – гэта жарты, - кажа ён. - А вось, паслаць па-беларуску ў шмоню ці шмоньку – нашмат больш сур’ёзная рэч, крыўда на ўсё жыццё”.

Калі я выходжу з будынка бібліятэкі і іду ўніз па цяністай алеі да метро, я кідаю позірк на акно другога паверху – суперветлівы сацыялінгвіст Уладзіслаў усміхаецца і махае мне праз вакно, развітваючыся. Праз два дні яго чакаюць заняткі ў Вільні, дзе ён будзе распавядаць беларускім студэнтам пра каланіяльную логіку, а студэнты будуць здзіўляцца, чаму гэты выкладчык размаўляе па-беларуску. Нехта з іх нават папросіць яго перайсці на расейскую. Але гэтага не адбудзецца. У арсенале Уладзіслава дзясяткі аўтэнтычных слоўцаў, якія могуць быць вельмі карысным практыкумам для любога беларускага студэнта :)

Таксама

Серыя ілюстрацый Волі Кузьміч «Беларускія кляцьбонікі» паводле матэрыялаў даследавання Уладзіслава Іванова